پسماندهای آزمایشگاهی، بویژه شیمیایی، پزشکی و دارویی از پرخطرترین انواع پسماندها می‌باشند و نگهداری، حمل‌ونقل و دفع آنها باید تحت ضوابط و شرایط خاصی صورت گیرد. ازاین رو مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی نیازمند برنامه اصولی است که شامل مراحلی نظیر تفکیک در محل تولید، جمع‌آوری و برچسب گذاری، انتقال تا محل آمایش و … می‌باشند و باید با دقت ویژه‌ای انجام گیرند چراکه عدم رعایت ضوابط و عدم مدیریت صحیح پسماند می‌تواند حوادث و سوانح جبران‌ناپذیری به بار آورد. در ادامه این مقاله در ارتباط با مدیریت صحیح پسماند آزمایشگاهی شرح خواهیم داد.
انواع پسماند آزمایشگاهی
در آزمایشگاه‌ها باتوجه به زمینه کاری آزمایشگاه انواع پسماند تولید می‌شود. از این رو لازم است پیش از اقدام برای مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی ابتدا با انواع پسماند تولید شده در محیط آزمایشگاه‌ها آشنا شویم:
1.پسماندهای خانگی و عادی
حجم زیادی از پسماندهای تولید شده در فضای آزمایشگاه شامل پسماندهای جامد یا مایع آبدارخانه، بخش‌های اداری و غیرفنی می‌باشد. این گروه پسماند باید در محل تولید با روش اصولی و صحیح از پسماندهای عفونی تفکیک شوند، در غیراینصورت در گروه پسماندهای عفونی قرار خواهند گرفت.
2. پسماندهای عفونی
این دسته از پسماندهای آزمایشگاهی شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها، انگل‌ها و … می‌باشند مانند سرم و ساير مايعات آلوده بدن، مدفوع، کشت‌های ميکروبی، اجسام تيزوبرنده آلوده، سواب آلوده، حيوانات آزمايشگاهی آلوده و غیره که به شدت بیماری‌زا هستند.
3. پسماندهای آزمایشگاهی تیز و برنده
پسماندهایی نظیر سرسوزن، لانست ،تيغه اسکالپل، تيغه ميکروتوم، شيشه های شکسته، سرسمپلر،لام و غيره که می‌توانند آلوده یا غیر آلوده باشند و باعث ایجاد جراحت در بدن انسان می‌شوند. در صورتی که پسماندهای تیز و برنده آلوده باشند علاوه بر ایجاد جراحت موجب انتقال آلودگی نیز می‌گردند.
4.پسماندهای شیمایی
این نوع پسماند انواع مواد و معرف‌های آزمايشگاهی، کيت‌های تشخيصی، موادضدعفونی کننده، مواد خورنده وسوزاننده، موادآتش زا، مواد سمی، سرطان‌زا، واکنش‌زا، قابل انفجار و غيره را شامل می‌شود.
5. پسماندهای آسیب‌شناسی تشریحی
این نوع پسماند شامل بافت‌ها، قطعات، اجزای بدن انسان وغيره می‌باشد که جهت آزمايش‌های آسيب‌شناسی به آزمایشگاه ارسال می‌شود.
6. پسماند پرتوزا
همانطور که از اسم آن مشخص است، این پسماندهای آزمایشگاهی حاوی مواد پرتوزای پرخطر می‌باشند.
7.پسماند ترکیبی
پسماند ترکیبی می‌تواند حاوی پسماندهای شیمیایی، عفونی و پرتوزا باشد که در مراکز پژوهش بیشتر تولید می‌شود و نیازمند مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی پیچیده و دشواری می‌باشد.
برنامه مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی
از آنجایی که حفظ ایمنی و سلامت آزمایشگاه از اهمیت بالایی برخوردار است، مسئول ایمنی آزمایشگاه با همکاری مسئول فنی و سایر کارکنان موظف است در ارتباط با رعایت نکات ایمنی در آزمایشگاه و همچنین مدیریت پسماند برنامه جامع و کاملی تدوین کرده و تمام پرسنل را موظف به اجرای آن گرداند. یکی از مهم‌ترین کارهایی که در زمینه مدیریت صحیح پسماند می‌توان انجام داد، اجرای تمامی مراحل جمع‌آوری و دفع پسماند می‌باشد که به شرح زیر است:
- مرحله اول: تفکيک (جداسازی ) درمحل توليد
- مرحله دوم: جمع آوری و برچسب گذاری
- مرحله سوم: حمل ونقل تامحل بی خطرسازی
- مرحله چهارم: مرحله بی خطرسازی يا آمايش (Treatment)
- مرحله پنجم: بسته بندی
- مرحله ششم: ذخيره ( انبارش ) موقت
- مرحله هفتم: حمل ونقل ازمحل توليد وبارگيری
- مرحله هشتم: دفع نهایی
اجرای مراحل فوق باید با درنظر گرفتن عملکرد و وسعت کاری آزمایشگاه و همچنین نوع کاربری و فعالیت‌های آزمایشگاه طراحی گردد. به علاوه کلیه نکات ایمنی آزمایشگاه و همچنین نحوه جمع‌آوری پسماندها باید مکتوب بوده و در اختیار تمام پرسنل اعم از فنی و خدماتی قرار گیرد و به آنها آموزش داده شود.
موارد مورد توجه در برنامه مدیریت پسماندهای آزمایشگاهی
- برآوردی از ميزان تقريبی توليد پسماند
- نحوه اجرای مراحل دفع پسماند به ترتیب ذکر شده
- نظارت کافی بر ميزان مواد و وسايل مصرفی
- جداسازی پسماندهای عادی از پسماندهای ويژه در مبدا توليد
- تدوين روش‌های صحيح نمونه‌گيری و آموزش پرسنل جهت کاهش موارد نمونه‌گيری
- استفاده از مواد و وسايل کم خطر در حین کار برای نمونه محدود کردن استنفاده از سرنگ‌ها و سوزن‌های زیرجلدی جهت انتقال مواد
- بررسی فواید و مضرات وسايل يک‌بار مصرف درمقابل وسايلی که دوباره وارد چرخه کاری می شوند.
- استفاده از موادشيميايی وضدعفونی کننده کم‌خطر برای افراد و محیط زیست
- استفاده از وسايل حفاظتی مخصوصا دستکش مقاوم و غير قابل نفوذ، ماسک، روپوش، پيش‌بند مخصوص و غيره برای انجام تمام مراحل فرایند جمع‌آوری و دفع پسماندها
- اجرای تمامی مراحل جمع آوری وحمل ونقل پسماندها با دست، زيرا وسايل مکانيکی باعث پاره شدن کيسه‌ها و ترشح و پاشيدن مواد آلوده می‌گردد.
- دفع پسماندها حداقل به طور روزانه و در صورت نياز بيش از يک بار در روز
بازیافت پسماندهای مراکز پزشکی
طبق قانون، پسماندهای مراکز پزشکی نباید بازیافت شوند اما با در نظر گرفتن تمهیداتی می‌توان موادی مانند ظروف پلاستيکی، شيشه‌ای و نيز جعبه‌های کيت‌ها و معرف‌ها که طی کار آلوده به سرم و مايعات بدن نمی‌شوند، را در محفظه‌های جداگانه جهت مراحل بازيافت جمع‌آوری نمود که این امر نيازمند برنامه‌ريزی میدیریت پسماندهای آزمایشگاهی ویژه و آموزش کارکنان می‌باشد .